In het prachtige aprilnummer Caissa Nieuws 443  staat een interview (“Wie is die schaker?”) door Wim Suyderhoud met clubgenoot Henk Verkuyl, emeritus hoogleraar Taalkunde. In het interview staat een overpeinzing met twee vragen, die mij aan het denken zetten:

“Ik ben al bijna vijftig jaar bezig met de vraag hoe het komt dat iedereen zonder de zin Wim zette mij urenlang mat ooit te hebben gehoord weet dat het niet om één schaakpartij kan gaan, terwijl Urenlang ontplofte de ketel als zin helemaal niet kan als het om één ketel gaat, tenzij je een reeks ontploffingen verzint. Waardoor komt dit? En waarom komt dit in alle talen voor?”

Ik maak een zijstap naar een van de grote vraagstukken van de natuurkunde: waarom breekt spaghetti zoals het breekt? Probeer het maar eens. Zet een veiligheidsbril op, neem een droge spaghettistengel en buig hem langzaam totdat hij breekt. Ik heb het experiment uitgevoerd met biologische volkorenspaghetti van het huismerk van Albert Heijn, mijn favoriet met een heerlijke bolognesesaus (Italianen eten dat met tagliatelle). Vaak breekt de stengel in 3 stukken, soms 4, maar nooit 2. Hoe komt dat?

De beroemde natuurkundige en nobelprijswinnaar Richard Feynman boog zich in de jaren 50 van de vorige eeuw al over die vraag. Naar verluidt stond hij een een groot deel van een avond samen met een collega spaghettistengels te breken en hypothesen te bedenken. Maar een goede verklaring voor dit fenomeen konden ze niet vinden.

In 2005 werd het raadsel opgelost door twee Franse natuurkundigen (B. Audoly, S. Neukirch; Fragmentation of brittle rods: why spaghetti do not break in half, preprint). Zij deden waarnemingen met een supersnelle camera (1.000 beelden per seconde) en modelleerden het fenomeen wiskundig. Hun verklaring in gewonemensentaal: nadat de spaghettistengel op één plaats is gebroken, bewegen trillingen door de brokstukken die sterk genoeg zijn om nog een breuk te veroorzaken. Dit hele proces speelt zich af op de tijdschaal van enkele milliseconden en wordt nu goed begrepen.

Er zijn meer interessante natuurkundige onderzoeken die zich richten op het precieze verloop in de tijd, van een gebeurtenis die voordien als instantaan werd gezien. Zelfs de quantumsprong van energietoestanden van een elektron in een atoom blijkt zich af te spelen als een geleidelijk proces op de tijdschaal van enkele microseconden. (zie: Quantum Leaps, Long Assumed to Be Instantaneous, Take Time).

Terug naar de taalkunde. Welke van de volgende twee zinnen met dezelfde taalkundige structuur is onzin, welke is juist?

• Urenlang brak de spaghettistengel
• Millisecondenlang brak de spaghettistengel

De eerste zin is onzin, de tweede is natuurkundig correct. Is hij dan niet ook taalkundig correct?

Als we de correctheid van zo’n zin in een vakgebied buiten de taalkunde zoeken, in dit geval de natuurkunde, dan is gelijk Henk’s vraag beantwoord: waarom komt dit in alle talen voor? Omdat de natuurkunde hetzelfde is in alle talen waarin hij wordt beschreven (bijvoorbeeld: “The dry spaghetti noodle broke for milliseconds on end” lijkt me correct Engels).

Ik heb me niet verdiept in de natuurkunde van ontploffende ketels. Maar ik kan me zomaar voorstellen dat deze zin correct blijkt te zijn: millisecondenlang ontplofte de ketel.

Hoe onbarmhartig taal kan zijn

door: Henk Verkuyl

Het zal duidelijk zijn dat ik de fraaie en ook uitdagende reactie van René niet onbeantwoord kan laten, ook al om te laten zien dat het mechanisme dat in het interview ter sprake komt complex is en niet atomair. De dwang tot geforceerde herhaling van hetzelfde ligt namelijk niet alleen aan het werkwoord, want in de zin Een avondlang braken Feynman en zijn vrienden spaghettistengels ontbreekt die herhalingsdwang. Het onbepaalde meervoud van stengel is ook een factor, want in *Een avondlang braken Feynman en zijn vrienden een spaghettistengel heb je die herhaling weer. Mat zetten, ontploffen en breken zijn wat betreft de lengte van het proces dat ze uitdrukken, duidelijk verschillend van eten of horen, maar toch hebben ook zinnen als *Zij at urenlang het koekje of *Ze hoorde urenlang dat Lydia dicht ging die vreemde neiging tot herhaling of uitrekking. Iets zegt ons dat er iets niet kan. Beide iets-en zijn interessant.

Eerst iets over Iets 2. Breken wordt wel een punt-gebeuren genoemd. Een lelijk woord, punt-gebeuren, maar het brengt ons wel tot de vraag wat een punt is. Zoals Bertrand Russell in Our knowledge of the external world 1914. Lectures IV & V opmerkte, ik parafraseer nu:  ‘De meetkundige èn de natuurkundige ruimte bestaat uit een oneindig aantal punten, maar niemand heeft ooit een punt gezien of aangeraakt … we hebben een logische constructie nodig om van een punt te spreken… De wiskundige verantwoording van beweging is misschien kunstmatig vereenvoudigd ten opzichte van wat er in de natuurkundige wereld gebeurt, maar wat feitelijk gebeurt moet toch wiskundig kunnen worden verantwoord.’   De vraag die Russell stelt is: kan een punt in milliseconden worden gemeten? Zijn antwoord is: nee.

René’s voorbeeld (i) Millisecondenlang brak de spaghettistengel laat zien hoe onbarmhartig taal kan zijn ten opzichte van de natuurkunde door aan de kant van de wiskunde te gaan staan. Want (i) zegt niet dat de spaghettistengel brak: de zin zegt dat de spaghettistengel milliseconden aan het breken was. We weten nog allemaal hoe de Challenger ontplofte. De vertraagde opname ervan duurde, zeg, twee minuten. Daarin werd een punt-gebeuren fysisch in kaart gebracht. Maar op welk moment ervan kunt je zeggen dat de ontploffing voltooid is?  Zo ook is (i) een vertraagde opname van een proces dat voltooid moet zijn om breken te heten. En dat moment kan niet anders dan per (wiskundige) conventie gelden. Wanneer zet je iemand mat? Wanneer sterft iemand? Wanneer breekt een glas?

Wim Suyderhoud geeft les geeft in een belangrijk verschil tussen het Engels en het Nederlands dat hier centraal staat. De Engelsen hebben de Progressive Form om aan te geven dat een proces aan de gang is. Wij ook wel, maar we doen dat nauwelijks, want Nederlanders kunnen zeggen Ze at haar boterham op het terras in de zin van `Ze was haar boterham aan het eten op het terras’. Zo lees ik brak in (i) ook: als de beschrijving van een proces van milliseconden zonder dat er een eindpunt van dat proces natuurkundig kan worden vastgesteld, want altijd zal dat via een criterium moeten worden bepaald, dus conventioneel. Of het Engels vereist dat (i) in het Engels in de Progressive Form moet staan, is aan Wim, die overigens door zal verwijzen naar native speakers.

Nu nog iets over Iets 1. Wat er wiskundig gesproken misgaat in zin (i), kan misschien het best worden verduidelijkt met een voorbeeld uit het volle leven. Stel je zit in de trein van Amsterdam naar Utrecht. Als de trein rijdt zit je wiskundig gesproken in een continu en dicht systeem van (reële of rationale) getallen, want er zitten geen gaten in (hopen we dan). We rijden analoog, zeg maar. De stations waar de trein stopt—Amstel, Arena, Breukelen, etc.—zijn digitaal telbaar als 1, 2  3, etc. Ze worden dus in een ander stelsel (natuurlijke getallen) georganiseerd, met de gaten ertussen die in dat stelsel thuishoren (er zit niets tussen 1 en 2). We weten dus ook dat we tussentijds niet uit de trein mogen. Het deel De spaghettispiegel brak  in (i) moet worden gezien als “geteld-als-station”, terwijl millisecondenlang, urenlang, etc. een hoeveelheid uitdrukken die gemeten moet worden langs de rails. Die twee systemen zijn onverenigbaar in (i). Onze cognitieve organisatie werkt met verschillende getalsystemen en in taal is dat zichtbaar te maken bij de vorming van zinnen. We weten dat zonder het te hoeven leren. Dat maakt dit onderwerp ook zo aardig.

Ik dank René voor zijn stimulerende bijdrage.

Het probleem van de douchekraan

Door: Wim Suyderhoud

Aangezien de beide heren zo vriendelijk zijn om mij bij hun verhandeling te betrekken, heb ik het gevoel dat ik ook een duit in het zakje moet doen. Stoelriemen vast, want hier komt een uiteenzetting over het gebruik van de Continuous tense, ook wel genaamd Progressive Form. Blame it on the lockdown. Een titel zou kunnen zijn: Het probleem van de douchekraan.

Om te beginnen moet ik moet je teleurstellen, René. Jouw zin “The dry spaghetti noodle broke for milliseconds on end” mag dan inhoudelijk mogelijk zijn, ze is grammaticaal niet correct.

Het is echter de vraag of jij daarop moet worden aangekeken of de grammatica zelf.

Jij gebruikt de Simple Past: broke. Als er op het moment van de te beschrijven werkelijkheid iets bezig is/was, gebiedt de Engelse grammatica dat de Progressive Form moet worden gebruikt. We zeggen: I was playing chess online when the kettle exploded. Op het moment dat er een harde knal klonk, was ik bezig met een potje schaak. Zo bezien zou jouw zin moeten luiden: The noodle was breaking for milliseconds on end. Maar hier is iets mis, dat voelen we allemaal. Het ontbreekt aan een betekenisvolle context die de door de grammatica uitgedrukte duur rechtvaardigt. De toevoeging “on end” – eindeloos – is als poging in die richting een beetje potsierlijk want het proces van het breken duurt maar heel kort – slechts fracties van een seconde. Een meer betekenisvolle context zou kunnen zijn: When we were watching the video in slow-motion we discovered that the noodle was breaking for milliseconds. Maar zelfs dan is de zin niet correct. De Progressive Form voldoet hier dus net zo min als de Simple Past. Grammaticaal valt het alleen recht te breien met een naamwoordklontering: The breaking process of the dry spaghetti noodle took milliseconds.

Het probleem zit hem in het feit dat je met een werkwoord niet tegelijkertijd duur kunt uitdrukken en een moment kunt vangen. Voor zover je ooit een moment kunt vangen natuurlijk. Een concreet voorbeeld van dit probleem las ik bij geestverwant Tim Krabbé. Hij vroeg zich af of – ik parafraseer – hij tijdens het douchen wel het moment kon bepalen waarop hij de kraan ging uitzetten. Voortgang en momentbeleving gaan eigenlijk niet goed samen.

De Continuous tense drukt uit dat iets bezig is maar niet zal voortduren. Het is telkens weer een uitdaging om dat op een eenvoudige manier aan de man te brengen. Als ik een blunder bega, ben ik geneigd te denken: you are stupid. Aardige kerels als jij en Henk zullen me verbeteren met: Nee Wim, you are being stupid. Henks metafoor van de trein ga ik beslist een keer uitproberen in de klas. Bij werkwoorden als to sing en to dance zie je de trein immers over de rails gaan tussen twee stations. I was singing and dancing in the rain. Er is tijdelijke beweging. Bij to break staat de trein even stil bij het station: The glass broke when I dropped it. Het beeld bevriest.

Helaas moet ik voor de volledigheid ook de uitzonderingen bespreken. Bij ergernis, namelijk, kun je wél zeggen: You are always breaking branches off trees when we go for walks! En in figuurlijk taakgebruik is het heel goed mogelijk om te schrijven: The huge wave was breaking and breaking and breaking as she made the perfect surf.

Nou ja, misschien had ik het inderdaad beter door een native speaker kunnen laten uitleggen.